Historia
Pierwsze w Janowie „Muzeum Powiatowe”zostało zainicjowane pod koniec 1918 r. przez Tadeusza Seweryna – wybitnego etnografa, malarza, grafika, muzeologa i badacza sztuki ludowej. Seweryn znalazł się w Janowie po kryzysie przysięgowym z 1917 r., kiedy po aresztowaniu przez żandarmerię austriacką i osadzeniu w obozie jenieckim, zbiegł do Królestwa Kongresowego i zatrzymał się tu pod przybranym nazwiskiem Maksymilian Kulesza. W latach 1918-1919 pracował jako nauczyciel janowskiego gimnazjum (uczył łaciny i jęz. niemieckiego). W listopadzie 1918 roku wraz z Władysławem Jabłońskim (Nacz. Lekarzem Sejmiku Pow., później I Komisarzem Rządu w Janowie) oraz uczniami gimnazjum zorganizował kampanię przeciw stacjonującemu w Janowie oddziałowi austriackiemu, doprowadzając do rozbrojenia i wypędzenia żołnierzy.
Zajmował się również działalnością społeczną, której jednym z przejawów była idea utworzenia muzeum powiatowego w Janowie Lubelskim. Prowadził w tym celu badania etnograficzne w powiecie janowskim i biłgorajskim aktywizując młodzież gimnazjalną w celu pozyskania zbiorów.
Eksponaty Seweryn gromadził pierwotnie w swoim mieszkaniu. Inicjatywa została wsparta przez grono ludzi podzielających jego idee w tym względzie, miejscowych działaczy społecznych, m.in. rejenta Władysława Przegalińskiego.
W maju 1919 r. muzeum rozpoczęło działalność w czterech sekcjach: statystyczno opisowej, przyrodoznawczej, przemysłu ludowego i sztuki ludowej. Mieściło się wówczas na poddaszu budynku ówczesnego komisariatu policji (dawnego budynku władz obwodu, „starej poczty”) przy ul. Zamojskiej, w pomieszczeniu ciasnym i niedostosowanym do pełnienia funkcji muzealnych. Podejmowane w 1920 r. próby pozyskania pomieszczenia w dawnym lokalu pomagistrackim, w budynkach parafialnych zakończyły się niepowodzeniem. Jeszcze na początku 1921 r. w źródłach historycznych pada informacja, że sejmik janowski „subwencjonuje muzeum powiatowe”, ale w tym czasie przestało ono już faktycznie istnieć. Seweryn z wyrzutem pisał dekadę później, że muzeum zostało „zmarnowane” i „rozgrabione” w dwa lata po założeniu.
Po opuszczeniu Janowa Seweryn uczył historii w seminarium nauczycielskim w Tomaszowie Mazowieckim, gdzie w 1927 r. zainicjował powstanie Muzeum Regionalnego, które działa do dzisiaj.
W swoim bogatym życiorysie prof. Tadeusz Seweryn wyróżnił się jako legionista i uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., w czasie okupacji członek Związku Walki Zbrojnej i innych struktur państwa podziemnego. Od 1929 r. związany z Muzeum Etnograficznym w Krakowie, którego dyrektorem był od 1937 do 1965 r., (poza okresem okupacji), był członkiem Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejętności, działał w Polskim Towarzystwie Ludoznawczym, angażował się w działalność społeczną i dydaktyczną, m.in. prowadził wykłady o sztuce ludowej na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Wyższej Szkole Pedagogicznej. W 1948 roku założył periodyk „Kwartalnik Muzealny” i przez 2 lata był jego redaktorem naczelnym, był członkiem zespołu redakcyjnego czasopisma Polska Sztuka Ludowa.
Drugi rozdział w historii janowskiego muzeum otwiera się w roku 1974. W marcu Wojewódzka Spółdzielnia Obrotu Artykułami Włókienniczymi i Skórzanymi w Lublinie otrzymała od Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków zezwolenie na przeprowadzenie prac adaptacyjno-konserwatorskich w budynku dawnego więzienia w Janowie Lubelskim. Siedem miesięcy później w Urzędzie Powiatowym w Janowie Lubelskim zrodził się plan aby w części remontowanego obiektu, tj. byłej kaplicy więziennej i dwóch sąsiadujących celach utworzona została izba pamięci. Z końcem roku podpisana została umowa na wykonanie projektu wystroju wnętrza „Izby pamięci” w Janowie Lubelskim. I na planach się skończyło.
Kolejna inicjatywa podjęta została sześć lat później. Rada Narodowa Miasta i Gminy w Janowie Lubelskim uchwałą z 29 czerwca 1981 r. przekazała środki pieniężne dla Koła ZBOWiD w Janowie Lubelskim celem organizacji Izby Pamięci. W marcu 1982 r. Koło ZBOWiD w Janowie Lubelskim we współdziałaniu z Polskim Związkiem Filatelistycznym – Koło w Janowie Lubelskim rozpoczęły starania aby z okazji 40 rocznicy walk partyzanckich w Lasach Janowskich w 1984 r. zorganizowana została w Janowie Międzynarodowa Wystawa Filatelistyczna. 24 marca 1982 r. prezes janowskiego koła ZBOWiD kpt. rez. Stanisław Ryszko oficjalnym pismem poinformował Zarząd Główny ZBOWiD w Warszawie iż z inicjatywy koła oraz wysiłkiem całego społeczeństwa Janowa Lubelskiego „dla upamiętnienia czynu zbrojnego Ziemi Janowskiej w II Wojnie Światowej organizowane jest w Janowie Lubelskim Muzeum Regionalne”. Muzeum miało prezentować zbiory z okresu wojny ze szczególnym uwzględnieniem walk w Lasach Janowskich. Otwarcie zaplanowano na dzień 14 czerwca 1982 r. w 38 rocznicę bitwy na Porytowym Wzgórzu. Niestety, mimo ogromnego zaangażowania P. Stanisława Ryszki i tego terminu nie udało się dotrzymać, natomiast starania o utworzenie muzeum w Janowie i pozyskanie eksponatów były przez niego kontynuowane. Z początkiem 1983 r. po raz pierwszy użyta została nazwa Muzeum Czynu Zbrojnego dla tworzonej placówki, a w jej organizację włączył się Zarząd Wojewódzki ZBOWiD w Tarnobrzegu. W lutym 1984 r. ogłoszony został konkurs pn. „Zbieramy pamiątki dla Muzeum Czynu Zbrojnego w Janowie Lubelskim”. Równocześnie trwały prace adaptacyjne w budynku więzienia, zaś Pracownia Sztuk Plastycznych z Warszawy przygotowywała oprawę plastyczną ekspozycji. Nadzór merytoryczny nad całością objęło Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, które przygotowało również scenariusz wystawy prezentującej historię Janowa Lubelskiego od założenia miasta po II wojnę światową. Otwarcie ekspozycji miało być powiązane czasowo z obchodami 40 rocznicy bitwy na Porytowym Wzgórzu.
Wreszcie, po dziesięciu latach starań, 10 czerwca 1984 r. otwarciem wystaw: „Dzieje Janowa Lubelskiego od XVII-XX wieku” oraz filatelistycznej zainicjowane zostało Muzeum Czynu Zbrojnego. W drugiej połowie 1984 r. dyrektor Muzeum Okręgowego w Sandomierzu Jerzy Waszkiewicz, podjął działania zmierzające do formalno-prawnego powiązania obu instytucji. Zarządzeniem Wojewody Tarnobrzeskiego z 27 XII 1985 r. z dniem 1 stycznia 1986 r. powołano Muzeum Czynu Zbrojnego w Janowie Lubelskim jako oddział Muzeum Okręgowego w Sandomierzu. Muzeum miało gromadzić eksponaty obejmujące czas Powstania Kościuszkowskiego, Powstania Styczniowego, historię Janowa w okresie I i II wojny światowej ze szczególnym uwzględnieniem walk na Porytowym Wzgórzu.
Z początkiem lat 90. XX wieku roku rozpoczęły się rozmowy dotyczące likwidacji oddziału i przejęcia Muzeum wraz ze zgromadzonymi zbiorami pod zarząd władz miasta Janowa. Początkowo planowano powołać Muzeum Miejskie w Janowie Lubelskim jednak ostatecznie ze względu na skąpe środki finansowe placówka została włączona w strukturę istniejącego Ośrodka Kultury. 21 lipca 1992 roku uchwałą Rady Miasta i Gminy w Janowie Lubelskim utworzono Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim, którego terenem działania miało być miasto i gmina Janów, zaś celem działania gromadzenie, przechowywanie, konserwacja i udostępnianie dóbr kultury. Statut wysłano do Ministerstwa Kultury i Sztuki w celu zatwierdzenia. 12 lutego 1993 roku, zgodnie z wcześniejszymi zapowiedziami połączono trzy działające na terenie miasta instytucje kultury: Miejsko-Gminną Bibliotekę, Muzeum Regionalne oraz Janowski Dom Kultury i utworzono Janowski Ośrodek Kultury. Decyzja ta podjęta z naruszeniem przepisów i bez porozumienia z Ministerstwem Kultury od początku budziła kontrowersje i obawy. W związku z tym w lipcu 1996 roku ze struktur JOK wyodrębniła się Biblioteka, pół roku później, 30 grudnia 1996 roku Muzeum.
Muzeum Regionalne w Janowie Lubelskim uzyskało nowy statut, który został zatwierdzony przez Ministra i z małymi poprawkami obowiązuje do dziś. Teren działalności rozszerzono do tzw. Ziemi Janowskiej, a w skład struktury weszły działy: historyczno-artystyczny, etnograficzny, archeologiczny, galeria fotografii oraz dział administracyjno-gospodarczy. Statut określił cel działalności Muzeum, który pokrywa się Ustawą o muzeach, a mianowicie: gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów.
W 2009 r. Urząd Miejski w Janowie Lubelskim podjął działania zmierzające do kompleksowego odrestaurowania budynku więzienia i przeznaczenia go wyłącznie na cele muzealne. Prace miały objąć sam budynek jak i jego otoczenie. Planowane były nowoczesne sale ekspozycyjne z przeznaczeniem na stałą wystawę historyczną, sale na wystawy czasowe, pomieszczenia magazynowe, archiwum, biblioteka muzealna, pomieszczenia biurowe (w tamtym czasie administracja Muzeum mieściła się kolejno w budynku administracyjnym więzienia, później w Janowskim Ośrodku Kultury, a następnie w Domu Nauczyciela). Prace podzielone na dwa etapy ostatecznie zakończyły się na etapie pierwszym, a Muzeum na trzy lata zostało wyłączone z jakiejkolwiek działalności ekspozycyjnej.
W 2012 r. dzięki środkom finansowym pozyskanym z Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie za pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania „Leśny Krąg” udało się wyremontować salę kapliczną więzienia i jak dotąd jest to jedyna sala ekspozycyjna Muzeum Regionalnego w Janowie Lubelskim w tym miejscu.
W 2019 r. na wniosek ówczesnej dyrektor Muzeum – Barbary Nazarewicz, administracja została przeniesiona z pomieszczenia zajmowanego w Domu Nauczyciela do nowej siedziby na poddaszu budynku dawnej Kancelarii Obwodu Zamojskiego (tzw. starej poczty). W ten sposób historia janowskiego Muzeum zatoczyła koło i równo po 100 latach od założenia w tym obiekcie pierwszej placówki muzealnej przez prof. Tadeusza Seweryna wróciła dokładnie w to samo miejsce w którym się zaczęła.
